– Hoe stress werkt in ons lichaam, gelukshormonen en neurotransmitters-
Wat aan je stress gaan doen begint met het begrijpen hoe het ongeveer werkt. Want als je weet hoe het werkt kun je er veel gerichter wat aan doen. Daarvoor zoom ik verder in op ons stresssysteem. Dat systeem zit buitengewoon vernuftig in elkaar, zagen we in het vorige hoofdstuk, en zorgt ervoor dat we, als het goed is, prima kunnen functioneren ondanks alle stress waar we in ons leven mee te maken krijgen. Het probleem is alleen dat ons stresssysteem uitstekend werkt bij acute stress maar heel veel minder bij chronische stress.
De ontwikkeling van ons stresssysteem is begonnen bij de eencelligen, die ontstonden in de oersoep, het begin van het leven op aarde, waar we uiteindelijk van afstammen, schrijven hoogleraar psychiatrie Witte Hoogendijk en journaliste Wilma de Rek in hun boek Van big bang tot burn-out. Zelfs die wezentjes ondervonden stress door onder andere infecties, vulkaanuitbarstingen, voedselschaarste en andere bedreigingen, en ontwikkelden een afweerreactie om met de stress om te kunnen gaan. Een systeem dat zich is blijven doorontwikkelen in de loop van de evolutie, van eencelligen tot meercelligen, dus ook tot wie wij nu zijn.
Ons stresssysteem is dus veel ouder dan wij mensen. Dat geldt ook voor de oudste delen van ons brein. De Amerikaanse neurowetenschapper dr. Paul MacLean ontwikkelde de theorie van het ‘drie-enige brein’ (triune brain). Als we inzoomen op onze hersenen vinden we drie belangrijke hersendelen die elk ontwikkeld zijn voor een ander doel.
Het reptielenbrein
Het oudste en kleinste deel van ons brein, de hersenstam, is zo’n vier- tot vijfhonderd miljoen jaar geleden gevormd. Dat was dus heel lang voordat de eerste mens er was. De eerste mensachtigen verschenen een kleine drie miljoen jaar geleden. Homo sapiens (de denkende mens, wij dus) loopt pas tussen de honderdvijftig en tweehonderdtachtig duizend jaar op de aarde rond. Dat is evolutionair gezien nog maar heel kort. Om meer gevoel bij die getallen te krijgen kun je de periode dat de aarde bestaat zien als een jaar. De aarde ontstond op 1 januari, de eencelligen verschenen ergens in maart en de mens maakte haar opwachting op 31 december in de loop van de middag.
De hersenstam wordt ook wel ons reptielenbrein genoemd, in dit deel van ons brein liggen onze driften en instincten. Ons reptielenbrein handelt instinctief, automatisch en op routine. Het houdt niet van veranderingen, integendeel. Het houdt zich uitsluitend bezig met het behoud van ons voortbestaan en doet alles wat nodig is om te overleven. Het regelt alle basisfuncties: eten en drinken, voortplanting, slapen en wakker worden, ontlasten en reflexmatige handelingen zoals schrikken. Het is doorlopend alert en altijd op zoek of er ergens gevaar dreigt. Als onze zintuigen iets waarnemen wat een verstoring van het evenwicht betekent, wordt er alarm geslagen in ons brein. Als de verstoring ook werkelijk gevaar betekent, treedt het stresssysteem onmiddellijk in werking. Als er sprake is van acute stress neemt het reptielenbrein het over van je ‘verstand’.
Het zoogdierenbrein
Rond de hersenstam vormden zich ongeveer driehonderd miljoen jaar geleden het zoogdierenbrein. Het wordt ook wel het limbische brein genoemd. Ook dit deel van onze hersenen is dus al gevormd heel lang voordat Homo sapiens, wij dus, op aarde verscheen. Het zoogdierenbrein ontvangt signalen vanuit het reptielenbrein en werkt deze informatie uit. Dit is het deel van onze hersenen waar emoties – angst, boosheid, verdriet, blijdschap – uit voortkomen. Ook dit deel van het brein werkt vrijwel autonoom, dat is belangrijk om je te realiseren, nog steeds komt er geen gedachte bij te pas. Het is het emotionele deel van onze hersenen dat alles wat we zintuiglijk waarnemen screent op relevantie en vergelijkt met opgeslagen herinneringen. Door emoties te verwerken zullen we eerder gedrag herhalen waar we ons prettig bij voelen. En precies het tegenovergestelde: gedrag vermijden dat ons pijn of andere narigheid bezorgt. Emoties zijn vanouds sterke onbewuste lichamelijke reacties die ons van gevaar weg moeten leiden, liefst richting een beloning. Dat is de echte betekenis van emoties, dat steekt wat anders in elkaar dan we doorgaans denken.
Het zoogdierenbrein is ook het sociale deel van ons brein, het maakt ons tot sociale wezens die elkaar nodig hebben. Ons brein beloont dan ook sociaal gedrag met het afgeven van gelukshormonen, waardoor we ons beter voelen en nog weer beter voor elkaar willen zorgen, iets waarmee we van oudsher onze overlevingskansen vergroten.
In ons zoogdierenbrein schuilt dus ook angst, een belangrijke stressor. Angst ervaren is noodzakelijk om goed op gevaar te kunnen reageren, het zet je op scherp. In de oudste delen van onze hersenen zit de amygdala, een amandelvormig hersendeeltje dat betrokken is bij het aansturen en verwerken van emoties. Je kunt het beschouwen als ons alarmsysteem. Het probleem met de amygdala is dat het alarm slaat bij werkelijk alle veranderingen die we waarnemen. Het is zo ontworpen dat ze bij elke nieuwe uitdaging die afwijkt van het normale angst oproept. En of die uitdaging nu een nieuwe vlam is of een andere baan, de amygdala zet alles zo op scherp dat je ook angst en daarmee stress ervaart.
Dr. David Servan-Schreiber, bekend van zijn boek Uw brein als medicijn, noemt het reptielenbrein en het zoogdierenbrein samen het ‘emotionele brein’. Het is ons onderbewustzijn. Alles gaat in deze oudste twee delen van onze hersenen buiten het denken om. De bouw, de organisatie van de cellen en zelfs de biochemische eigenschappen van het emotionele brein wijken af van de ‘neocortex’, oftewel het rationele brein, dat zich honderden miljoenen later heeft ontwikkeld. Het reptielenbrein en het zoogdierenbrein werken naadloos samen, het is een twee-eenheid geworden in de loop van al die honderden miljoenen jaren.
Het rationele brein (de neocortex)
Het derde en jongste deel van ons brein is ons menselijke, rationele brein. Ons bewustzijn.
Het rationele brein is bij ons mensen sterker ontwikkeld dan bij enig ander zoogdier, waardoor wij ongeëvenaarde intellectuele prestaties kunnen leveren. Ons rationele brein controleert taal, gedachten, logica, lezen, spreken, schrijven, redeneren, bewustzijn en de bewuste motorische controle. Hier vindt ons rationeel denken plaats. De neocortex is vooral verantwoordelijk voor het bewust verwerken van informatie. Het is vooral dit deel van het brein dat onder invloed van stress steeds minder goed gaat functioneren.
Wat is er dominant, het rationele of emotionele brein?
De meesten van ons denken dat ons rationele brein de overhand heeft in ons dagelijks leven maar steeds meer wordt er met neurowetenschappelijk onderzoek bewezen dat het emotionele brein veel dominanter is dan ons rationele brein. Dat is ook wel logisch als je naar de anatomie van de hersenen kijkt. Alles wat we met onze zintuigen waarnemen gaat eerst naar ons emotionele brein en dan worden we ons ergens van bewust. En in dat emotionele brein geven we de waarneming een waardeoordeel, dreigt er gevaar of niet. Daar ontstaan gevoelens en die kleuren onze gedachten.
Je maakt veel minder bewuste keuzes en meningen dan we denken, stelt Ap Dijksterhuis, psycholoog en hoogleraar aan de faculteit sociale wetenschappen van de universiteit van Nijmegen, in zijn boek Het slimme onbewuste. Het is niet je bewustzijn dat aan het stuur zit, ons emotionele brein stuurt ons gedrag en regelt ons leven. Het is ons onderbewuste dat een enorme invloed heeft op de beslissingen die we bewust denken te nemen. Volgens Dijksterhuis speelt het bewustzijn slechts een kleine rol bij wat wij doen. Het belang van bewuste processen wordt onder meer overschat omdat we ons alleen bewust zijn van deze bewuste processen. Het is zoals bij een ijsberg, we zijn ons slechts bewust van het kleine topje dat boven het wateroppervlak uitsteekt, het grootste deel van de ijsberg bevindt zich onder het wateroppervlak en daarvan zijn we ons niet bewust. Ons bewuste denken is heel handig voor het nemen van simpele beslissingen, meent Dijksterhuis. Voor het kopen van een bepaald merk tandpasta bijvoorbeeld. Maar als het moeilijker wordt, het kopen van een nieuwe laptop of een nieuw huis, dan doe je er veel beter aan om niet te veel na te denken en je onderbewuste het werk te laten doen. Door er gewoon een nachtje over te slapen en dan pas te besluiten. Gedurende de nacht kan je onderbewuste veel meer plussen en minnen afwegen dan je met nadenken kan. Doodeenvoudig omdat de capaciteit van ons emotionele brein duizenden malen groter is dan ons rationele brein, tot wel tweehonderdduizend keer zo groot, wordt gesteld.
Paul Smit, filosoof, cabaretier en spreker, legt de werking van ons brein als volgt uit: het lijkt alsof jij er net voor hebt gekozen om deze tekst te gaan lezen. En het is je werkelijke ervaring dat jij ervoor kunt kiezen om te stoppen met lezen of juist verder te gaan. Geef jezelf drie seconden om te kiezen. Stop je of lees je verder? De kans dat je verder zou lezen was vrij groot want ons brein is geprogrammeerd om nieuwsgierig te zijn. Het lijkt dus alsof jij ervoor hebt gekozen om verder te lezen, maar het is nog maar de vraag of dat zo is. Ons emotionele brein verwerkt op onbewust niveau 11.200.000 bits per seconde. En ons bewustzijn slechts 60 bits per seconde. Dat maakt onze onbewuste breincapaciteit tweehonderdduizend keer zo groot. Smit vergelijkt het met een fabriek waar tweehonderdduizend mensen werken, de fabriek staat voor ons emotionele brein. En voor die fabriek staat een verslaggever, de verhalenverteller. Deze verslaggever is ons bewustzijn, het rationele brein. Hij probeert te verklaren wat er in de fabriek gebeurt en verzint continu verhalen over waarom de fabriek bepaalde spullen produceert en waarom de tweehonderdduizend arbeiders doen wat ze doen. Ook is de verslaggever een beetje gek want hij denkt dat hij de hele fabriek controleert. Niet alleen is ons bewustzijn heel erg klein, het bedenkt ook nog eens een verhaal achteraf. Als ik je vraag: ‘Waarom zit je zoals je zit?’, word je je eerst bewust van je houding en van bijvoorbeeld de positie van je armen en benen. En daarna komt de verslaggever op de proppen met een verhaal waarom je zit zoals je zit. Ons bewustzijn komt altijd met een vertraging, dus in zekere zin leven we altijd een fractie van een seconde tot een paar seconden in het verleden. Besloot jij om deze tekst te lezen? Het is jouw emotionele brein die de beslissing nam en achteraf gaf je bewustzijn je het idee en gevoel dat jij het was.
Ons emotionele brein reageert veel sneller op gevaar dan ons rationele brein, het is zo sterk dat het in situaties van reële angst en stress ons rationele brein uitschakelt. Hierdoor verlies je het vermogen om gedrag te sturen en nemen reflexen en instinctieve handelingen het over, en dat is maar goed ook. In situaties waar sprake is van overleving en stress, betrokken raken bij een overval bijvoorbeeld, dan is je eerste reactie vluchten of vechten. Je gaat niet eerst even staan nadenken wat je zoal kunt doen. Pas wanneer het eerste gevaar geweken is, ga je nadenken hoe je je er verder uit kan redden.
Bij chronische stress werkt het anders, dat krijg je niet van een situatie met acuut gevaar maar van je eigen gedachten, van je rationele brein, vooral als je je zorgen maakt of bang bent. Dat rationele brein is leidend bij chronische stress. Maar naarmate je meer gestrest wordt neemt je emotionele brein het over van het oververhitte rationele brein. We denken allemaal van onszelf dat we slimme mensen zijn die geen domme beslissingen nemen omdat we altijd goed nadenken, maar dat is lang niet altijd zo.
Ons brein, stresshormonen, gelukshormonen en neurotransmitters
Om het stresssysteem in grote lijnen verder uit te diepen gaan we nog een paar stappen verder. Realiseer je wel dat, hoewel dit best een lap tekst is, alles zich in fracties van seconden voltrekt. Als het gevaar dat op ons afkomt reëel is of als reëel wordt ervaren, treedt er razendsnel een kettingreactie op. De amygdala slaat alarm en andere delen in de hersenen worden betrokken in de reactie op het gevaar. Vanuit je hersenen worden via stresshormonen signalen afgegeven naar de bijnieren om het stresshormoon cortisol aan te maken. Het andere stresshormoon, adrenaline, is dan al aangemaakt en wordt via het zenuwstelsel vrijgegeven. Dit is overigens een sterk vereenvoudigde weergave van de werkelijkheid, er zijn nog veel meer (stress)hormonen betrokken bij de stressrespons maar om het overzichtelijk te houden beperk ik me tot adrenaline en cortisol.
Adrenaline zorgt ervoor dat je hartslag en bloeddruk stijgen en ademhaling versnelt. Je krijgt een enorme energy boost om de situatie het hoofd te kunnen bieden. Houdt de stress wat langer aan, langer dan ongeveer anderhalve minuut, dan gaan je bijnieren ook cortisol aanmaken. Tegelijkertijd wordt een deel van je autonome zenuwstelsel stilgelegd, waardoor je in algehele staat van opwinding komt die je optimaal voorbereidt om te vechten of te vluchten.
Bron: Boek van stress naar geluk, geschreven door Jurgen Spelbos
